نقدی بر کتاب زندگی واشعارپژمان بختیاری

نقدی دیگر بر کتاب زندگی و اشعار پژمان بختیاری

راقم سطور زیر:مهرزاد کاظمی

پاک نیم تا که برم نام دوست        ورنه فروغ سخن از نام اوست

*مجالی افتاد تا نظرم را بر کوششی که پژوهشگر محترم و محقق پرتلاش دوست عزیزم رضا بهرامی که در تدوین و پژوهش اشعار شاعر گرانمایه استاد فقید حسین پژمان بختیاری انجام داده اند بیان کنم.

   از آنجا که تصحیح و جمع آوری متون ادبی کاریست بس دشوار واز عهده همگان برنمی آید و همچنین این کار مهارت خاص خود را می طلبد پس واجب است که با دقت بیشتری به اثر پرداخته شود ،یکی از این مهارتها کشف اشتباهات موجود در متن و هنر بیرون راندن آنهاست همچنین رساندن  متن به صحت و اصالت اولیه خودکه محقق میکوشد با استفاده از نسخه های موجود وبه کمک منابع دیگر اغلاط و کاستی های متن را تصحیح کند وآن را به همان شکل اول خود که از زیر دست شاعر یا نویسنده بیرون زده است برگرداند یا لااقل نزدیکتر کند، تصحیح متن باید به صورتی انجام شودکه مخاطب بتواند یقین و اطمینان حاصل کند که اگر اصل نسخه خطی در دست نیست ولی نسخه ایی هست که به صورت اصلی نزدیکتر است که محقق یا پژوهشگر باید بهترین نسخ مربوط به شاعر یا نویسنده را که از تصرفات کاتبان و ناشران و از اغلاط املایی و انشایی خالی باشد پیدا کند، این کار در حقیقت خشت اول تصحیح و جمع آوری آثار یک شاعر یا نویسنده است

 البته در مواردی هم هست که نسخه ایی معتبر از آثار شاعر در دست هست و محقق کار زیادی انجام نمی دهد که صدالبته این سهولت دسترسی در مورد آثار شاعر و مترجم و نویسنده بزرگی چون حسین پژمان بختیاری که قلمی پرشور و طبعی روان داشت ودر جای جای کتب و مقاله ها و مجلات ادبی شعر چاپ می کرده صدق نمی کند و باید محقق یا مصححی که به گرداوری و تصحیح اشعار وی می پردازد توانایی لازم را به کار ببندد تا از این مرحله به استادی تمام گذر کند ، مثلا اگر به عبارتی برخورد می کند که معنی مشخصی ندارد و معنای بیت را تغییر می دهد و یا با شعری مواجه می شودکه از جهت وزن وقافیه معیوب است ویا از لحاظ قواعد دستوری صحیح نیست وبا اصل نسخه شاعر مغایرت دارد باید با کمال دقت و وسواس درصدد اصلاح آن برآید وبا حوصله تمام بسا که کاری را چندین سال مستمر مداوم دنبال کند تا به نتیجه مطلوب برسد که مبادا همه زحمات ومشقاتی که در این راه طی کرده در یک آن بر باد دهد و براثر اندک سهل انگاری و شتاب زدگی از ارج و ارزش اثر بکاهد.

*محقق  باید اثر ادبی را هم از جهت لغوی و فنی ملاحظه کند وهم از جهت اخلاقی و زیبایی وعلومی که مربوط به آن است بسنجد همچنین به زیباشناختی های متن با نگاه زیبا شناختی مفهوم و دید وجهانبینی نویسنده متن مورد تحقیق توجه عالمانه ایی داشته باشد و تا وقتی هم که همه جهات را بر اثر مورد نظر اعمال نکند  نمیتواند به صورت قطع نظر خود رابیان کند و آن را به عموم ارایه دهد ،حال که سخن به اینجا کشیده شد بحث را  با گفته ایی از دکتر عبدالحسین زرین کوب روشن تر کنم  که فرمودند: سخن سنجی وسخن شناسی یعنی شناخت ارزش و بهای اثر ادبی و شرح و تفسیر آن به نحوی که معلوم شود نیک و بد آن اثر چیست و منشاء آنها کدام است.

 کوششی که آقایرضا بهرامی  بر اشعار پژمان بختیاری انجام داده اند به نظر بنده بسا برای بقا و اعتبار اثر ضروری بود وبه قول محقق محترم که در مقدمه هم بیان کردند باعث شد تا غبار فراموشی از آینه زندگانی و آثار پژمان بختیاری زدوده شود و چهره درخشان وی که از مفاخر ملی ماست از پس ابرهای تار غفلت و نسیان نمایان گردد.

*علی رغم سواد کمی که دارم و فضولی که در کتابها می کنم گفتم که بهتراست رسوایی خویش را بیشتر کنم و نظرم را هم دراین مورد البته بااجازه اهل فن بگویم، همانگونه که از حجم کتاب برمی آید نشان دهنده این است که پژوهشگر محترم بر این کتاب بسا زحمت کشیده اند که دقت در این آثار وبررسی نسخه های متفاوتی که از اشعار پژمان وجود دارد نیاز به سالهای متمادی تلاش و ممارست و زحمت خالصانه دارد که هر پژوهشگر و محققی باید بر اثر مورد نظرش متحمل شود تا اثری ماندگار ونغز به عرصه هنر ارایه دهد،اینگونه که از انسجام این اثر برمی آید هویداست که این فرهیخته گرانمایه ومحقق دانشمند از هیچ تلاشی بر این مجموعه دریغ نکرده و اکثریت مطالب موثر دراین باره را در یک جا جمع کرده و آن را دربهترین کیفیت به علاقه مندانش ارایه داده است ،خوشبختانه این کتاب آنقدر از چهارچوب منسجم وبرجسته ایی برخوردار است که همچون دژی استوار بر قله آثار پژمان خودنمایی می کند که این هم حاصل رنج وزحمات چندین ساله پژوهشگر محترم است که در این راه به دوش کشیده اند.

*مزیتی که این کتاب نسبت به نسخه های پیشین دارد آنقدر بسیار است که به نظر بنده با وجود این کتاب به نسخه های قبل مگر در موارد تحقیقی و تاریخی نیازی نیست ،ویژگی های برجسته ایی که در این اثر موجود است از جمله زندگی نامه خودنوشت پژمانو ارایه مجموعه شعری کامل از جمله (قصاید ومراثی، غزلیّات ،مثنویّات ،ترکیبات وابداعات، چهارپاره ها، منظومه ها )وجمع آوری شعرهایی که در مجلات معتبر ادبی ازجمله یغما، وحید، سخن .همچنین ذکر دیدگاه های بزرگان ادبیات معاصر ، شاعران و نویسندگانی ازجمله حبیب یغمایی،دکتر ایرج افشار، استاد شهریار، دکتر باستانی پاریزی، دکتر شفیعی کدکنی، دکتر غلامحسین یوسفی ،نادر نادرپور .واضافه کردن اسناد و عکسهای مربوط به شاعر در آخر کتاب و ویژگی های صوری و ساختاری شعر پژمان و ویژگی های مفهومی اشعار هرچند مختصر به اقتضای کتاب و ویژگی های شعر بختیاری نوشته پژمان و رجوع به منابع متعدد بر اعتبار کتاب افزوده است.

  بنده حقیر با بررسی نسخه های پیشین از جمله کویر اندیشه انتشارات ابن سینا سال1349، خاشاک انتشارات امیرکبیرسال 1335 ، دیوان پژمان بختیاری انتشارات پارسا سال1368 و برگزیده اشعار کویر اندیشه چاپ پارسا سال 1372 و مقایسه آنها با کتاب موردنظر به عنوان یک مخاطب می توانم به جرات بگویم که این کتاب تولد دوباره پژمان درعرصه شعر معاصر و ملی است واز تعریف و تمجید ما مستغنی است.

حقیقتا من با دیدن کتاب و آن همه فصلهای مفصل و نکته های نغز و پرمغز شگفت زده شدم و در جای جای کتاب از عظمت کتاب درماندم چه برسد به آنکه قصد شکافتن آن را داشته باشم که کاریست بس خطیر و حداقل این را میدانم که در توان من نوعی فلک زده نیست کتابی که نویسنده فاضل ودانشمند از پاریز تا پاریس» از مقدمه نوشتن بر آن می هراسیده که مبادا باعث خود بینی اش شود ودر مقابل استاد شعر تکبر ورزد،وبه قول شاعربر قله کوهسار جستن» را ترجیح می داده تا با متکبران نشستن»، جایی برای گزافه گویی های امثال بنده نمی ماند.

نکاتی هست که سالها پیش که کتاب دستم رسید و دقت زیادی که درخواندن و بررسی اشعار پژمان داشتم به آنها برخورد کردم که آنها را مختصر میگویم،که البته سوای اشتباهات تایپی که به ندرت در چند جای کتاب هست واین هم نه تنها در این کتاب بلکه در کتب دیگران هم رخ می دهد و جزء ایرادات بر کتاب به شمار نمی رود،نکاتی که در ذیل آمده است در مقایسه نسخ متفاوت اشعار پژمان با نسخه موردنظر برداشت شده است ودر بیشتر موارد نسخه خاشاک انتشارات امیرکبیر چاپ1335 با مقدمه خود پژمان را اصل قرار دادیم که از طرفی خود شاعر در قید حیات بوده واز طرفی هم به صحت واصالت اثر نزدیک تر است و می توان گفت از هر وضع وانتحال و جعلی به دور است ودر زمانی که خود شاعر در قید حیات است الحاقات شعری نمی تواند در اصل اثر صورت پذیرد مگر درموارد نادر که آن هم خود جای بحث وبررسی دقیق تری دارد.

ناگفته نماند نکاتی را که میگویم جزء معایب کتاب به شمار نمی رود و گردی هم بر دامن آن بزرگواران نمی نشاند.»

1-در شعر رهرو عدم صفحه 392 که یکی از شاهکارهای ادبی پژمان است واتفاقا بر سنگ مزار ایشان هم نوشته شده است در بیت چهارم مصراع اول کلمه بر می انگیز»نادرست است این اشتباه در نسخه نشر پارسا هم صورت گرفته است که درست آن طبق نسخه خاشاک چاپ35 و معنای بیت برمیانگیز» است

مارا ز خواب نوشین ای صور برمیانگیز
خوش آرمیده در خاک  جسم  شکسته ما

یعنی ای صور اسرافیل ما را از خواب شیرین بیدار مکن که تازه در خاک جسم شکسته ما به آرامش رسیده است.

2-در صفحه 290 شعرنیابی »بیت ششم مصراع دوم شیخی»درست است و سکته ایی که در آن هست برطرف می شود:

محبت ز وحش و ز انسی نبینی
مروت ز شیخی و شابی نیابی

3-در صفحه 262 شعربه تو احتیاج دارم»بیت پنجم مصراع اول گناهکار»زیبا تر است وسکته آن هم برطرف می شود در نسخه نشر پارسا هم چاپ68 همگناهکار»آمده است همچنین گزیده اشعار چاپ 72 وآن بیت این است:

به نگاه بی گناهت که گناهکارم اما
چه کنم بگوخدارا؟به تو احتیاج دارم

4-در صفحه 205غزل شوق گریه بیت دوم مصراع اول را»درست است همچنین در نسخه نشر پارسا چاپ68 هم به اشتباهمرا »نوشته شده است که سوای ایراد وزنی به کلی معنای بیت را هم تغییر می دهد:

آتش دوزخ نسوزاند دل بی درد را
ساقی مجلس به یک پیمانه میسوزد مرا

5-در صفحه 254 غزل مشهوردیوانه محبت»بیت آخر مصراع اول باید بعد از کلمه حسد »کاما یا ویرگول قرار بگیرد و درنگ شود نه بعد از کلمه رقیب»که به کلی معنای بیت را هم تغییر داده است وآن بیت این است:

گر عاقلم شمرده رقیب از حسد،مرنج
دیوانه ام به موی تو دیوانه ام هنوز

البته این نکته گفتنی است که در اینجا ودر صورت کل شعر تفاوت بارزی با نسخه های پیشین وجوددارد ازجمله الحاق دوبیت آخر که این دوبیت در نسخه خاشاک چاپ1335 هم نیامده است همچنین در قطعه ایی که استاد بنان هم آن را خوانده است تفاوت دارد ،دیگراینکه در تکرار قافیه ایی که در بیت آخر صورت گرفته است وتفاوت در قافیه بیت چهارم باید در انتساب آن به اصل شعر شک کرد که مساله انتساب جزءلاینفک مراحل اولیه کار هر محقق ومصححی است که باید اثر را از لحاظ اسلوب فکر وطرز بیان شاعر دقیق ملاحظه کند وبسنجدوآن را با نسخ پیشین مقایسه کند تامبادا انحرافی صورت گیرد که این نکته خود جای تامل وبررسی های موشکافانه دارد که دراینجا بسنده نمی کند،در ضمن در بیت سوم شعر مصراع دوم طفلم به طبع وطالب افسانه ام هنوز» با واج آرایی که در مصراع شکل گرفته زیباتر ودرست تر است.

6-در صفحه 2 شعر عشق وجنون بیت سوم مصراع دوم کسی»درست است وایراد وزنی بیت هم برطرف می شود و آن بیت این است:

از بی     وفاییت   همه   آفاق   آگهند
زانرو کسی به عشق تو با من رقیب نیست

7-در صفحه 292 بیت دوم مصراع اول حرف اضافه که»بعد از کلمه گفتم»باید قراربگیرد و ایراد وزنی بیت هم برطرف شود:

گفتم که مگر دیده ام ای ماه به خوابت
زان جلوه که در چشم ترم کردی ورفتی

8-در شعر معروف حسرت عشق صفحه 238 بیتی هم ماقبل بیت آخر هم بنده در جاهایی دیده ام که خودم هم آن را در انتساب به این شعر قبول ندارم چه از لحاظ زبانی و معنایی هم با بقیه ابیات تفاوت داردوجالب اینکه در نسخه خاشاک چاپ35 هم نیامده است و شاید هم بعدها به آن الحاق شده است :

از شاه و گدا هرکه در این میکده ره یافت
جز خون  دل خویش به  پیمانه  ندارد

9-در صفحه 229 شعرملال انگیز»بیت دوم مصراع دومناله»درست است

دیده ام از گریه خونین جامه است
سینه ام از ناله  آتش بیز نیست

10-در صفحه 268شعر نتوانم بیت چهارم مصراع دوم تو»درست است همچنین این اشتباه در نسخه نشر پارسا چاپ68 هم آمده است:

من نام تورا گرچه دهدجان به تن ای ماه
از  منکر  عشق   تو  شنفتن   نتوانم

11-در صفحه 291 بیت ششم مصراع اول حرف اضافه از» نخستین باید حذف شود

چه خوانند افسانه از رهزن عقل ودینم
خود آن خانه پرداز را میشناسم تو بودی

12-در شعر معروف بختیاری صفحه305 طبق نسخه خاشاک سال1335 جابه جایی در دو بیت آخر صورت گرفته است که بیت مقطع شعر که اتفاقا دارای حسن مقطع هم بود به ماقبل جابه جا شده است و از زیبایی مقطع هم کاسته شده است همچنین این اشتباه در نسخه نشر پارسا چاپ68 هم صورت گرفته است در ضمن اگر در چهار بیت آخر کمی هم دقت کنیم  متوجه میشویم که شاعر وطن دوست در بیت دوم دارد سوگند یاد میکند که در بیت بعد آن که با هم موقوف المعانی هم میشوندطبق نسخه خاشاک بگوید وطنم را از جان و جهان بیشتر دوست دارم و چگونه میشود دست از دامن آن بردارم؟ودر بیت آخر هم او را راهنما به سوی ایزدان میخواند و آن ابیات این است:

بنام تو سوگند وایران زمین
که پیش تو بوسم به فرمان زمین

ز جان وجهان دوست تر دارمت
چه سان دامن از دست بگذارمت

سوی ایزدان رهنمای منی
تو ای بختیاری خدای منی

13-در صفحه 247 شعر می شکند» بیت اول مصراع اول چو»درست است همچنین در نسخه نشر پارسا سال68 هم چو»آمده است و ایراد وزنی آن هم بر طرف میشود.

او چو خاموش نشیند دل من می شکند
ور بگوید سخن آن را به سخن می شکند

14-در منظومه پاسخ یعقوب لیث صفحه 503 پاره چهارم مصراع اول کلمه روشنی باید بعد ازچون»قرار بگیرد:

چون روشنی ز دامن مغرب زدوده شد

15-دیگر نکته قابل بررسی و تامل این است که پژمان علاوه بر اینکه از شیفتگان شعر حافظ است به نظرم می توان اورا از ارادتمندان شعر بیدل دهلوی هم به شمار آورد و زمانی با مطالعه اشعار بیدل متوجه ارتباهای سبکی و مضمونی با شعر پژمان میشوید که این نکته خود زمانی طولانی می طلبد ودر این مقال نمی گنجد شاید صاحب همتی روزی بدان دست یابد.

سامان سخن را با غزلی معصوم از پژمان به پایان می برم ،غزلی را که از قافله غزلهای سرشار وی در این دیوان جا ماند و به خاطرات ترک خورده قیصر امین پور پیوست و آن غزل این است:

اگر چه کهنسال وفرسوده ایم            به روی جوانان، دل آسوده ایم
مزن خنده بر روی پرچین ما              که ما نیز روزی جوان بوده ایم

به معنی جوانیم درعشق دوست        به صورت اگر پیروفرسوده ایم
ز ما سر مپیچ ای خداوند حسن         که بس سر براین آستان سوده ایم

به  عشق  تو سوگند و راه وفا             که جز راه عشقت  نپیموده ایم
توگرعمر ما کاستی باک نیست         که ما  بر  وفای   تو  افزوده ایم

توراهم به پیش اندرست ای جوان      رهی را که پیش از تو پیموده ایم

*منابع و جستجوها:

1. زندگی واشعار پژمان بختیاری(تدوین وپژوهش ،رضا بهرامی)1394انتشارات سامان دانش
2. پژمان نامه2 تحقیق وگرداوری،بابک زمانی پور1382
3. خاشاک،انتشارات امیرکبیر،سال1335
4. کویر اندیشه،تهران 1349
5. آشنایی با نقد ادبی،دکتر عبدالحسین زرین کوب،انتشارات سخن1376
6. دیوان پژمان بختیاری،پارسا1368
7. گزیده اشعار پژمان،انتشارات پارسا1372

نوشته: مهرزاد کاظمی مرداد1398

شعر(علی اکبربهرامی)

تاریخ نویسانی که حق راباطل کرده اند!!

به ناامیدی ازاین در مرو امید اینجاست